اسعد. [ اَ ع َ ] (اِخ ) ابن الخطیر، ابی سعید مهذب بن مینا، ابن زکریابن ابی قدامةبن ابی ملیح مماتی المصری النصرانی الکاتب الشاعر. مکنی به ابی المکارم و معروف به قاضی اسعد. او در دیار مصریة ناظر دواوین بود و صاحب فضائلی است و مصنفات عدیده دارد، از جمله : نظم سیره ٔ سلطان صلاح الدین و نظم کتاب کلیله و دمنه وکتاب قوانین الدواوین و آن در مصر بطبع رسیده است ودیگر کتاب القاشوش فی احکام قراقوش . و هم او را دیوانیست و ابن خلکان گوید من دیوان او را بخط پسر او دیدم و از آن مقاطیعی نقل کردم و از آن مقاطیع است :
تعاتبنی و تنهی عن امور
سبیل الناس ان ینهوک عنها
اءَ تقدر ان تکون کمثل عینی
و حقک ما علی ّ اضرّ منها.
و در مردی گران که بدمشق دیده گوید:
حکی نهرین ما فی الارض من یحکیهما ابدا
حکی فی خلقه ثوراً و فی اخلاقه بردا.
و از اوست در ضمن قصیده ای طویل :
لنیرانه فی اللیل ای ّ تحرّق
علی الضیف ان ابطا و ای ّ تلهب
و ماضرّ من یعشو الی ضوء ناره
اذا هو لم ینزل بآل المهلب .
و در شاگردی نحوخوان گوید:
و اهیف احدث لی نحوه
تعجبا یعرب عن ظرفه
علامة التأنیث فی لفظه
و احرف العلة فی طرفه .
و هم او راست :
سمراء قد ازرت بکل اسمر
بلونها و لینها و قدها
انفاسها دخان ندّ خالها
و ریقها من ماء ورد خدّها
لو کتب البدرالی خدمتها
رسالة ترجمها بعبدها.
و عماد اصفهانی ذکر او در خریده آورده و مقاطیعی از وی نقل کرده و سپس بترجمه ٔ پدر او پرداخته و ازشعر او نیز مقداری کثیر ضبط کرده است و از جمله در معنی کتمان سر:
و اکتم السر حتی عن اعادته
الی المسرّ به من غیر نسیان
و ذاک ان ّ لسانی لیس یعلمه
سمعی بسرالذی قد کان ناجانی .
وگوید آنگاه که او متولی دیوان جیش بود بقاهره بزمان الملک الناصر او را دیدم و او و کسان وی در اوّل ترسایان بودند و در ابتدای دولت صلاحی مسلمانی گرفتند ومهذب بن الخیمی در هجاءِ اسعدبن مماتی گوید:
و حدیث الاسلام واهی الحدیث
باسم الثغر عن ضمیر خبیث
لو رأی بعض شعره سیبویه
زاده فی علامة التأنیث .
و ابن خلکان گوید: حافظ ابوالخطاب بن دحیه ٔ معروف بذی النسبین آنگاه که بشهر اربل آمد و اهتمام سلطان اربل ، الملک المعظم مظفرالدین بن زین الدین رحمه اﷲ در عمل مولد نبی مشاهده کرد کتابی بنام التنویر فی مدح السراج المنیر به اسم او کرد و در آخر کتاب قصیده ای طویل که در آن مدح مظفرالدین کرده بود بیاورد و اول قصیده این است :
لولا الوشاة و هم اعدأنا و هموا.
و کتاب و قصیده را بر وی بخواند و ما در شعبان سال 626 هَ .ق . آن کتاب را که قصیده هم در آن بوده بشنیدیم . سپس من عین آن قصیده را در مجموعی دیدم که نسبت آنرا باسعدبن مماتی کرده بودند و گفتم شاید این نسبت غلطی از ناقل است ولی بعد از آن تمام قصیده را در دیوان اسعد دیدم که در آن مدح ملک الکامل رحمه اﷲ را کرده بود و ظن من قوّت گرفت و پس از آن دیدم که ابوالبرکات بن المستوفی در تاریخ اربل این قصیده را در آنجا که ذکر ابن دحیه کندآورده و گوید از ابن دحیه پرسیدم که در این جا که گوئی :
یفدیه من عطا جمادی کفه المحرم
مراد تو چیست ؟ و او پاسخی نیافت . گفتم شاید مثل این گفته ٔ شاعر است که گوید:
تسمی بأسماء الشهور فکفه
جمادی و ماضمّت علیه المحرّم .
و او تبسم کرد و گفت آری این خواسته ام . و پس از این قصه ٔ ابوالبرکات در پیش من انتساب قصیده باسعد راجح آمد چه اگر از ابی الخطاب بود چگونه از بیان مقصود خویش بازمیماند و دیگرآنکه انشاد قصیده برای صاحب اربل بسال 606 بوده و اسعد مذکور در همین سال در حالی که مقیم حلب بود درگذشت و بستگی و علاقه ای با دولت عادلیه نداشت و در هر حال خدای داند که این قصیده از کدامیک از این دو تن است . و اسعد از وزیر صفی الدین بن شکر، بر جان خویش بهراسید و بنهانی از مصر بگریخت و بقصد پناهیدن و التجاء به الملک الظاهر بحلب شد و بدانجا بود تا در یکشنبه ٔ سلخ جمادی الاولی 606 در 62 سالگی درگذشت و جسد او را در مقبره ای معروف بمقام بر کنار راه نزدیک مشهد شیخ هروی به خاک سپردند. و پدر او خطیر بروز چهارشنبه ٔ ششم رمضان 577 وفات کرده است و ابی طاهربن مکنسه ٔ مغربی دو بیت زیرین در رثاء او گفته است :
طویت سماءالمکرمات و کورت شمس المدیح
من ذا اؤمل او ارجی بعد موت ابی الملیح .
و رجوع به ابن خلکان چ فرهادمیرزا ص 72 و 73 شود.
مؤلف روضات گوید: ابن مماتی نصرانی مصری مکنی بابی المکارم ، کاتب و شاعر مشهور. وی بنظارت دواوین در دیار مصریه اشتغال داشت و او صاحب فضائل بود و مصنفات بسیار داشت و سیرة صلاح الدین و کتاب کلیله و دمنه را بنظم درآورد و دیوان شعری داشت که ابن خلکان آنرا بخط پسر وی بدیده و چند بیت از آن استخراج کرده است . وی از مخافت بعض وزراء مصر بشهر حلب گریخت و بدانجا ببود تا در سنه ٔ 606 هَ .ق . بسن شصت واندسالگی درگذشت و بمقبره ٔ المقام مدفون شد. (روضات الجنات ص 101). او راست : القاشوش فی احکام قراقوش .
کاربر عزیز نسخه جدید واژهیاب در دسترس است. در تاریخ ۳۰ اردیبهشت فعالیت این نسخه از سایت متوقف خواهد شد و نسخه جدید جایگزین میگردد. اگر از دفترواژه استفاده میکردید لازم است از آن بکاپ تهیه فرمایید چرا که این مورد به نسخه جدید منتقل نخواهد شد.
خطای سرور
متأسفانه سرور با خطا مواجه شد. مشکل را بررسی میکنیم و به زودی حل خواهیم کرد.
واژه پیدا نشد!
- از درستی املای واژهٔ نوشتهشده مطمئن شوید.
- شکل سادهٔ لغت را بدون نوشتن وندها و ضمایر متصل بنویسید.
- این جستوجو را در فرهنگهای دیگر انجام دهید.