آغاز. (اِ) بدائت (بدایت ).بدء (بدو). ابتدا. ابتداء. فاتحه . مفتتح . شروع . سر.دخش . درآمد. صدر. مبداء. اوّل . نخست . ازل . اصل . مقابل فرجام و انتها و انجام و بن و اَبَد :
چون فراز آمد بدو آغاز مرگ
دیدنش بیگار گرداند و مجرگ .
بر اندازه بر هر کسی می خورید
ز آغاز فرجام را بنگرید.
همین است فرجام و آغاز ما
سخن گفتن فاش و هم راز ما.
بکوشیم و از کوشش ما چه سود
کز آغاز بود آنچه بایست بود.
به آغاز گنج است و فرجام رنج
پس از رنج ، رفتن ز جای سپنج .
یکی آنکه هستیش را راز نیست
بکاریش انجام و آغاز نیست .
چرا گشت باید همی زآن سرشت
که پالیزبانش به آغاز کشت ؟
جهاندار چون دید بهرام را
بدانست زآغاز فرجام را.
که آهوست بر مرد گفتار زشت
ترا خود ز آغاز بود این سرشت .
چنین بود از آغاز یکسر سخن
همین باشد و این نگردد کهن .
ورا زآن سخن تند و ناکام دید
به آغاز آن رنج فرجام دید.
بدو راز بگشاد و زو چاره جست
کز آغاز پیمانْت خواهم درست .
بدل کین همی داشت زاسفندیار
ندانم چه سان بود زآغاز کار.
همه رنج تو داد خواهد بباد
که بردی ز آغاز با کیقباد.
همان زور خواهم کز آغاز کار
مرا دادی ای پاک پروردگار.
شنیدم که رستم ز آغاز کار
چنان یافت نیرو ز پروردگار.
چو بشنید کاوس آواز اوی
بدانست انجام و آغاز اوی .
همه کارها سخت باساز بود
به آوردگه گشتن آغاز بود.
سپهبد چو بشنید زین سان سخن
که چون بود از آغاز کردار و بن .
شنیدی که با ایرج کم سخُن
به آغاز کینه چه افکند بن .
یکی کار پیش است با درد و رنج
به آغاز رنج و بفرجام گنج .
کنون بازگردم به آغاز کار
سوی نامه ٔ نامور شهریار.
بدو [ قیصر ] شاه گفت ای سرشت بدی
که ترسائی و دشمن ایزدی
پسر گوئی آن را کش انباز نیست
ز گیتیش فرجام و آغاز نیست .
ز آغاز باید که دانی درست
سرِ مایه ٔ گوهران از نخست .
که گیتی به آغاز چون داشتند
که ایدون بما خوار بگذاشتند؟
کنون بازگردم به آغاز کار
که چون بود کردار آن شهریار [ کیخسرو ] .
هرچه به آغازی بوده شود
طَمْع مدار ای پسر اندر بقاش .
ز آغاز بودش بداد آورید
خدای این جهان را ز کتم عدم .
آغاز تاریخ امیر شهاب الدوله مسعودبن محمود. (تاریخ بیهقی ).
دادند دو گوش و یک زبانت زآغاز
یعنی که دو بشنو و یکی بیش مگو.
- آغاز جوانی ؛ رَیعان شباب . عنفوان شباب .
- آغاز کار ؛ ابتدا، فاتحه ، افتتاح ، شروع ، دخش آن .
- آغاز نامه ؛صدر کتاب . مفتتح آن . سر کتاب . دیباچه ٔ کتاب .
- در آغاز ؛ نخست .
|| و معنی صدا و ندا نیز به این کلمه داده اند و بشعر ذیل تمثل کرده اند و ظاهراً درست نباشد، چه آغاز در این بیت به معنی متبادر لفظ یعنی شروع است :
بدشمن بر، از خشم آواز کرد
تو گفتی مگر تندر آغاز کرد.
|| قصد. اراده . (برهان ). صاحب جهانگیری که برهان و دیگران بمتابعت او به کلمه ٔ آغاز معنی قصد و اراده داده اند بیت ذیل را مثال آورده است :
رو بگرد خاکبازی گرد کاین آن راه نیست
کاندرین ره با براق جلد خرتازی کنی
نی تو خود کی مرد آن باشی که خود را چون خلیل
در کف محنت چو گوئی پهنه آغازی کنی .
اگر شاهد این معنی منحصر باین بیت است بی شبهه دعوی غلطی است که از مصحَّف خواندن بیت سنائی پیدا شده ، مصراع سنائی اصلش این است :
در کف محنت چو گوی پهنه ٔ غازی کنی .
پهنه همان راکت است و بازی گوی و پهنه ، طنیس (تنیس ) امروزینست .
- امثال :
هرچه آغاز ندارد نپذیرد انجام .
ما ثبت قدمه امتنع عدمه .